مردی که اجازه خواست غلط بنویسد - وبلاگ آقای عابدی

به گزارش وبلاگ آقای عابدی، محمدرضا باطنی مقاله ها و دیدگاه های بحث برانگیز و بعضا متفاوتی داشت که گاهی برخلاف جریان حاکم بر فضای ادبی و فرهنگی ایران بود.

به گزارش وبلاگ آقای عابدی، این چهره مطرح زبان شناسی، مترجم و فرهنگ نویس که پس از مدت ها تحمل بیماری، شامگاه سه شنبه (21 اردیبهشت 1400) در سن 87سالگی از جهان رفت، با مجلات و نشریات همکاری داشت و مقالات و نظراتش را که گاه جنجال برانگیز بود در آن ها ارائه می کرد.

مثلاً زمانی که بسیاری به تجلیل از کتاب غلط ننویسیم ابوالحسن نجفی می پرداختند، او در دو مقاله اجازه بدهید غلط بنویسیم و هیاهو بر سر هیچ به نقد صریح این کتاب پرداخت و یا در گفت وگویی خط فارسی را معلول خوانده بود.

در ادامه مروری خواهیم داشت بر بخشی از دیدگاه های او.

محمدرضا باطنی در مقاله فارسی زبانی عقیم که اولین بار در نشریه جمعه (فروردین 1368) منتشر شد، درباره زایایی یا خلاقیت زبان صحبت نموده بود. او در این مقاله با آوردن مصداق هایی اسم نموده بود که زبان فارسی، در وضع فعلی برای برآوردن احتیاجهای روزمره مردم با مسئله ای روبرو نیست، ولی برای واژه سازی علمی از زایایی لازم برخوردار نیست و نمی تواند یک زبان علمی باشد، مگر این که برای کاستی های آن چاره ای اندیشیده گردد. او در عین حال گفته بود زبان فارسی می تواند یک زبان علمی باشد، به شرط این که زنجیری را که ما به پای آن زده ایم باز کنیم. زبان فارسی زایایی لازم را بالقوه دارد منتها ما این توانایی را از قوه به فعل نمی آوریم.

باطنی در این مقاله متذکر شده بود: واژه های علمی برای مردم کوچه و بازار ساخته نمی شوند، بلکه برای جمعی کارشناس و اهل فن و دانشجویانی که در رشته خاصی تحصیل می نمایند، ساخته می شوند. بنابراین اگر انتظار داشته باشیم که واژه های تازه را همه بفهمند و احتمالا خوش شان هم بیاید، انتظار بی جایی است، برنامه ریزی زبانی (language planning) از کارهایی است که بسیاری از کشورها به آن دست می زنند. در برنامه ریزی زبانی آگاهانه در راستا زبان دخالت می نمایند؛ بعضی فرایندها را تند و بعضی دیگر را کند می نمایند تا برآیند آن متناسب با احتیاج جامعه باشد. برای این که سوء تفاهمی پیش نیاید باید اضافه نمود که این دخالت ها از آن گونه نیست که مثلا مردم نباید بگویند حمام دریافت بلکه باید بگویند به حمام رفتن و مانند آن، بلکه مسائلی در حیطه برنامه یزی زبانی قرار می گیرند که به خط مشی کلی زبان مربوط شوند: مثلا دادن پاسخ به این سوال که آیا در واژه سازی علمی باید فقط از عناصر زنده زبان استفاده کرد یا می توان ریشه ها و پیشوندها و پسوندهای مرده را هم احیا کرد و به کار گرفت؟ یا این که آیا می توان از عناصر قرضی در زبان فعل ساخت و مثلا گفت تلویزیدن؟ و تلویزیده؟ و مانند آن. و نکته مهم دیگر این است که مشکل واژه های علمی را باید یک جا و به طور خانواده ای حل کرد.

او فارسی سره را که در آن هیچ واژه عربی یا فرنگی نباشد غیرعملی می دانست و معتقد به طرد واژه های متداول عربی در فارسی نبود و می گفت بعضی از این واژه ها قرن هاست که در فارسی به کار رفته اند و امروز جزء واژگان زبان فارسی هستند، همان طور که تعداد کثیری از واژه های فارسی به صورت معرب در عربی به کار می فرایند و امروز جزء لاینفک زبان عربی هستند. تاکید داشت زمانی که از واژه سازی صحبت می گردد نباید این توهم به وجود آید که منظور عربی زدایی است.

محمدرضا باطنی بعلاوه در مجله جمعه نقدی بر کتاب غلط ننویسیم ابوالحسن نجفی با اسم اجازه بدهید غلط بنویسیم نوشت. او در این مقاله کتاب نجفی را فاقد اساس علمی زبان شناسی خوانده و علت نوشتن نقد را این طور بیان نموده بود: یکی دفاع از زبان شناسی به اسم علم است، زیرا اگر قرار باشد جنگی که فراهم آمده است یک کار زبان شناختی تلقی گردد، حاصل آن جز بی اعتبار ساختن زبان شناسی چیزی نخواهد بود. و دیگر هشدار دادن به جوانان پرشور، تازه کار، و ضمناً آسیب پذیر و خوش باوری است که ممکن است به غلط تصور نمایند که کتاب غلط ننویسیم را زبان شناس نوشته است که به ساخت و کار زبان آگاهی کافی دارد و با نگرشی علمی آن را فراوری نموده است، پس باید آن را چون آینه همواره پیش رو داشته باشند و از فتواهای آن پیروی نمایند. من می خواهم به کسانی که در نتیجه خواندن این کتاب ممکن است اعتماد به نفس خود را در کاربرد زبان مادری شان از دست بدهند و از این پس در هنگام نوشتن دست شان بلرزد و هنگام سخن گفتن زبان شان به هلاکت بیفتد که مبادا اشتباه نمایند به بانگ بلند بگویم که این کتاب یک اثر زبان شناختی نیست.

اگر هیچ علت دیگری وجود نداشته باشد، صرفاً تالیف چنین کتابی با آن امر و نهی های جزمی خود علت درستی سخن ماست. زبان شناس ها در مسائل زبانی روادارتر و آسان گیرتر هستند، نه به این علت که در کاربرد زبان شلخته و بی بندوبارند، بلکه به این علت که از ماهیت زبان ، شناختی درست تر و واقع بینانه تر دارند. آن ها خوب می دانند که آن چه مایه دغدغه خاطر بعضی از افراد می گردد درست همان راهی است که زبان باید طی کند و خواهد نمود. بنابراین، در بیشتر موارد آن چه باعث غیظ و غضب این افراد می گردد و آنان را بر این برمی دارد که به هر نوگرایی در زبان سخت بتازند و اتهام بی سوادی و نفهمی و مانند آن به دیگران بزنند، خم به ابروی زبان شناسان نمی آورد، زیرا آن ها بیشتر این غلط ها را درست و در جهت تحول زبان می دانند.

او در ادامه چند مدخل این کتاب را برای نمونه می آورد و در ذیل مدخل آموختن چنین می نویسد: این فعل هم به صورت متعدی به کار می رود هم به صورت لازم، به بیان دیگر هم به معنای یاد دادن است و هم به معنای یاد دریافت. بنابراین می توان گفت: چیزی را به کسی آموختن یا چیزی را از کسی آموختن.

اکنون می پرسم آیا فعلی که مفعول مستقیم داشته باشد، می تواند لازم باشد؟ شما اگر این سوال را از دانش آموزان دوره هدایت هم بکنید، حتماً خواهند گفت: نه. پس چرا استاد نجفی چنین اشتباه بزرگی کردند؟ احتمالاً ایشان بحث افعال لازم و متعدی را با بحث افعال یک مفعولی و دومفعولی خلط نموده اند: آموختن در چیزی را به کسی آموختن متعدی و دومفعولی است ولی در چیزی را از کسی آموختن متعدی و یک مفعولی است. بنابراین در هر دو شق، آموختن فعلی است متعدی. آن نوع فعلی که می تواند به صورت لازم یا متعدی به کار رود فعلی است مانند شکستن زیرا می توان به صورت لازم گفت پنجره شکست و یا به صورت متعدی گفت بچه پنجره را شکست.

او بعدها در گفت وگویی درباره این نقدهای صریحش گفته بود: وقتی این مقاله را نوشتم نسبت به کتاب ابوالحسن نجفی نقد داشتم و هنوز هم معتقدم که نقدم درست بود، اگرچه پس از نوشتن آن قدری بابت لحن مقاله به فکر فرو رفتم و بعدها در جلسه فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی که زنده یاد نجفی هم حضور داشت، در حضور جمع بابت لحن مقاله از او عذرخواهی کردم. بالاخره نجفی فردی بود که سال ها در حوزه زبان و ادبیات فارسی زحمت کشیده بود و لحن مقاله من نسبت به او خوب نبود و من هم احتیاج دیدم که از او عذرخواهی کنم، اما درباره محتوا نقد درستی بود و همین نقد باعث شد که دو جریان در جامعه آن روز شکل بگیرد و بعضی از روشنفکران موافق غلط نوشتن باشند و بعضی موافق غلط ننویسیم. درباره بعضی اصطلاحاتی که نجفی در کتاب غلط ننویسیم مطرح نموده بود، با بعضی از دوستان بحث و گفت وگو داشتیم؛ برای مثال اصطلاح روی کسی حساب کردن و حمام دریافت که آن ها هم نظر مرا داشتند که این اصطلاحات در جامعه کاربرد دارد، با نظر نجفی مخالف بودم، برای همین یک زبان شناس وقتی می خواهد اثری را تالیف کند، نخست باید ببیند کاربرد آن اصطلاحات در جامعه به چه شکل است و مردم چقدر از آن اصطلاحات استفاده می نمایند.

باطنی در گفت وگویی با اسم گفتار و خط فارسی که در مجله بخارا منتشر شده، درباره خط و دستور نوشتن آن و این که چه کسی درست تر می گوید، هم اظهار نموده بود: هیچ مرجعی نمی تواند بگوید که من مشخص کنم که چه درست است و چه درست نیست؛ تا آن جا که به زبان مربوط می گردد زبان معنی خودش را می رساند، مردم واژه می سازند، لغت می سازند و خیلی از این ها وارد زبان می گردد، خیلی ها پس از مدتی به اسم زبان عامیانه از بین می رود. منتها خط و زبان نوشتاری به اصطلاح همواره محافظ کارتر است و دیرتر حرکت می نماید. الان ما می گوییم می گم ولی اگر آن را بخواهیم بنویسیم می گردد می گویم. در خصوص خط همه جای جهان هم همین طور است و خط از گفتار عقب است. خط انگلیسی را اگر نگاه بکنید الان بیان نماینده تلفظ زبان انگلیسی نیست؛ مثلاً کلماتی هستند که املای خاصی دارند که زمانی آن طور تلفظ می شدند ولی الان دیگر آن طور تلفظ نمی شوند اما شکل نوشتاری همان طور به جای مانده است، کشورهایی هم هستند که به دلایلی خاص توانسته اند خط شان را عوض نمایند یعنی این که خط شان را با گفتار هماهنگ نمایند. اما در خصوص خط فارسی مسئله چیز دیگری است چون ما اصلا خط مان معلول است. برای مثال حرف غین را در نظر بگیرید؛ ما یک غین اول داریم، یک غین وسط داریم، یک غین آخر چسبیده داریم و یک غین آخر تنها. حال اگر شما بخواهید کل کلماتی که دارای این جور ساختار هستند به هم بچسبانید، ولی خیلی از حرف ها مثل و، د، ذ، ر و... این ها به هم نمی چسبند. بنابراین شما توجه کنید این مشکل اصلی در ذات این خط است و این طور نمی گردد که سیستمی درست کرد.

مطلب دیگری هست و آن این که معمولا نمی دانم چرا مدعی خط در ایران خیلی زیاد است، هر کسی یک شیوه برای خودش دارد؛ مثلاً یک نویسنده که سرش به تنش می ارزد یک شیوه خاصی برای خودش درست می نماید. ولی مردم دنبال این نیستند که چیزی را جا بیندازند و از نظرات شخصی خود چشم بپوشند و یک لغت را که یک نفر ساخته و در عام به کار برده می گردد، جا بیندازند. اگر کسی دلش برای زبان فارسی بسوزد باید این لغت را هل دهد تا جا بیفتد؛ مثلا برای Process، فرآیند درست شده اما می آیند می گویند فرایند نیست، فراشد هست. یعنی تازه می آیند آن لغت را به هم می ریزند و آشوبی به پا می نمایند. حکایت این است که به شتر گفتند گردنت کجه گفت آره ولی آخه من کجام راسته نقل داستان مملکت ماست.

او در سال 66 هم در گفت وگویی اسم نموده بود: هیچ خطری زبان فارسی را تهدید نمی نماید و زبان فارسی در درخشان ترین دوران خود به سر می برد. اما می توان گفت زبان فارسی دستخوش نوعی بحران است و این بحران از ناحیه گویندگان رادیو و تلویزیون و مطبوعات سرچشمه می گیرد؛ مثلا شما از رادیو و تلویزیون رسمی چندین بار در روز می شنوید که می گویند عملیات ها و در اغلب گزارش های ورزشی نوعی فارسی به کار برده می گردد که به صورت مکتوب پیش چشم ما قرار بگیرد واقعا از آن وحشت می کنیم.

باطنی نقدهایی هم به کتاب سال داشت و در مقاله ای با اسم کتاب سال در ترازو به این موضوع پرداخته بود، این که کتاب هایی که در مرحله نهایی یعنی هنگام اجرای مراسم برنده اعلام می شوند به راستی بدون هیچ شک و شبهه ای همه درخور این مقام هستند و آیا کتاب هایی که معرفی نمی شوند هیچ کدام از ارزش کافی بهره نبرده اند تا بتوانند این اسم را به خود اختصاص دهند.

البته نقدهایی هم بر نظرات این استاد و پژوهشگر وارد می شد؛ حتی چندی پیش اهدای جایزه موقوفات افشار به او با انتقاد و در عین حال دفاع از اهدای این جایزه به او همراه شد.

بعلاوه زبان شناسی: استعمال که، دیگه، آخه، ها در فارسی یکی دیگر از مقالات محمدرضا باطنی است که در آن نکات جالبی را درباره کاربردهای این کلمات در زبان محاوره آورده است.

محمدرضا باطنی سال 1313 در اصفهان به دنیا آمد. او پس از سرانجام دوره دبیرستان به اسم معلم در آموزش و پرورش استخدام شد. باطنی پس از دریافت دیپلم ادبی وارد دانشسرای عالی شد و در سال 1339 از رشته زبان و ادبیات انگلیسی فارغ التحصیل شد. او در سال 1340 به انگلستان رفت و از دانشگاه لیدز فوق لیسانس زبان شناسی گرفت و با دفاع از رساله ای که بنا بود از آن در لندن دفاع کند، در دوره تازه تاسیس دکتری زبان شناسی دانشگاه تهران، در خردادماه 1346 دکتری زبان شناسی همگانی و زبان های باستانی دریافت کرد. پس از آن در مهرماه 1346 به اسم استادیار زبان شناسی در گروه زبان شناسی دانشگاه تهران آغاز به کار کرد. او در سال 1360 و پس از انقلاب فرهنگی با بازنشستگی از دانشگاه روبرو شد.

محمدرضا باطنی از سال های تدریس در دانشگاه با مطبوعات در زمینه نگارش مقاله هایی درباره مسائل اجتماعی و فرهنگی همکاری داشت، این همکاری پس از انقلاب هم با ماهنامه جمعه و سپس جهانی سخن و چند نشریه ادامه داشت. از جمله مقاله های تاثیرگذار او اجازه بدهید غلط بنویسیم، نقدی بر کتاب غلط ننویسیم ابوالحسن نجفی بود.

پس از آن، باطنی در سال 1364 با تقاضای موسسه فرهنگ معاصر آغاز به تالیف یک فرهنگ دوزبانه انگلیسی-فارسی کرد و این فرهنگ در اردیبهشت 1372 به بازار عرضه شد. او پس از آن به همکاری با موسسه فرهنگ معاصر ادامه داد و حاصل این همکاری تالیف و تدوین طرح های گوناگون فرهنگ نویسی بود.

از آثار او در حوزه زبان شناسی می توان به توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، مسائل زبان شناسی نوین، نگاهی تازه به دستور زبان، چهار گفتار درباره زبان، درباره زبان، زبان و تفکر، پیرامون زبان و زبان شناسی و ... اشاره نمود. از آثارش در زمینه ترجمه هم زبان و زبان شناسی رابرت هال، زبان شناسی تازه مانفرد بی یرویش، درآمدی بر فلسفه بوخینسکی، دانشنامه مصور، مغز و رفتار فرانک کمپ بل، خواب یان اوزوالد،ساخت و کار فکر بلیک مور، انسان به روایت زیست شناسی و ... هستند. فرهنگ ها هم بخش دیگری از تالیفات او هستند. فرهنگ معاصر پویا: اصطلاحات و عبارات رایج فارسی (فارسی - انگلیسی) تالیف باطنی توانست اسم برگزیده سی و دومین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی را در سال 93 به خود اختصاص دهد.