نگارگری ایرانی؛ هنر 12 هزار ساله - وبلاگ آقای عابدی

به گزارش وبلاگ آقای عابدی، نگارگری در ایران از غار های هومیان، میرملاس و دوشه در لرستان شروع می شود و به سنگ نگاره های آیینی 5 هزارساله در سیستان و بلوچستان، کردستان و خراسان رضوی می رسد.

زهرا کشوری| نگار گری ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. این ثبت واکنش مثبت افکار عمومی را در پی داشت. اما آیا ثبت جهانی نگارگری کافی است؟ نگارگری (مینیاتور) ایران با 12 هزار سال سابقه یک موزه اختصاصی ندارد.

حسین بهزاد نگارگر معروف، خانه اش را وقف آموزش نگارگری کرد. سازمان میراث وصیت بهزاد را نادیده گرفت تا خانه کسی که ژان کوکتو نویسنده و هنرمند فرانسوی، او را پیام آوری افسونگر می خواند به بخش اداری میراث فرهنگی تبدیل شود.

خانه کلارا آبکار مینیاتورساز و تذهیب کار ارمنی تبار اهل ایران هم همین سرنوشت را پیدا کرد. او هم خانه اش را برای آموزش نگارگری به میراث فرهنگی داد. موزه آبکار هم تعطیل شد. عبدالمجید شریف زاده مدیر پژوهشکده هنر های سنتی کشور می گوید: به هنرمندان اجازه نمی دهند تا آثارشان را در سعدآباد به نمایش بگذارند.

تنها آثاراستاد محمود فرشچیان در سعدآباد به نمایش گذاشته شد. شریف زاده اعتقاد دارد که برای احیا و زنده نگاهداشتن نگارگری باید موزه های مختلف در شهر ها ایجاد و نسخ قدیمی خریداری شود. او می گوید: ثبت جهانی نگارگری به تنهایی کافی نیست.

شروع نگارگری از غار های لرستان

نگارگری در ایران از غار های هومیان، میرملاس و دوشه در لرستان شروع می شود و به سنگ نگاره های آیینی 5 هزارساله در سیستان و بلوچستان، کردستان و خراسان رضوی می رسد. سنگ نگاره های لرستان 12 هزار سال قدمت دارند. هنر نگارگری در ایران به پیش از تاریخ متوقف نمی شود. سنگ نگاره های عیلامی، شهر ایذه در خوزستان را به نمایشگاه تاریخی نگارگری در هزاره اول پیش از میلاد در ایران تبدیل می کند.

کاوش های باستان شناسان به کشف مهر هایی در چغازنبیل و شوش منجر می شود که نشان از دوره درخشان نگارگری در این عصر در خوزستان دارد. عبدالمجید شریف زاده مدیر پژوهشکده هنر های سنتی کشور، سنگ نگاره های تخت جمشید را ادامه هنر نگارگری ایران در دوره هخامنشی می داند.

او به منابع مکتوب یونانی استناد می کند. در این منابع از نقاشی های دیواری دوره هخامنشی یاد کرده اند که داستان های تغزلی و عاشقانه را بر دیوار ها کشیده اند. البته باستان شناسان تا به امروز این نگارگری های عاشقانه را کشف نکرده اند. شریف زاده نقاشی های دیواری کوه خواجه اصفهان را از نگارگری های ارزشمند دوره اشکانی یعنی 2200 سال پیش می داند.

نگارگری در دوره ساسانی هم ادامه می یابد. یادگاری های این دوران در خراسان عظیم نمونه خوبی از مینیاتور در 1700 سال پیش است. شریف زاده مصور کردن کتاب مانی و ارژنگ را مهم ترین اتفاق حوزه نگارگری در دوره ساسانی می داند که در دوره اسلامی تأثیر بسزایی می گذارد.

شروع مکاتب نگارگری

نگارگری به دوره اسلام که می رسد مکاتب مختلفِ آن شکل می گیرد. شریف زاده که خود پفراینده ثبت جهانی نگارگری ایران را تهیه کرده، می گوید: در این دوره مکتب بغداد متأثر از ساسانی و نگارگری مانوی شکل می گیرد و از نقاشی بیزانسی تأثیر می پذیرد.

او مکتب سامانی را یکی از دوره های مهم نگارگری بعد از اسلام می داند. کتاب اندرزنامه در قرن پنجم هجری قمری یکی از مهم ترین کتب نگارگری دوره سامانی است.

نگارگری در دوره سلجوقی اهمیت بیشتری پیدا می کند. در دوره سلجوقی نگارگران به سمت مصورسازی منابع ادبیات و عرفان می فرایند. شریف زاده کتاب سمک عیار و ورقه و گلشاه را از جمله مهم ترین کتب مصور در نگارگری ایران در زمان سلجوقیان می داند.

وَرْقه و گُلشاه منظومهٔ عاشقانه ای است به زبان فارسی با بیش از دو هزار بیت در بحر متقارب. سَمَک عیار نیز، از داستان های بلند و عامیانه فارسی در شرح دلاوری ها، جوانمردی ها، زیرکی ها و تدابیر عیاری به نام سمک در 800 سال پیش، نوشته می شود. شریف زاده در این دوره به نگارگری شاهنامه فردوسی اشاره می کند که به شاهنامه کاما مشهور است.

چرا کاما؟ چون این کتاب در حال حاضر در اختیار مؤسسه شرق شناسی کاما در هندوستان واقع شده است. به گفته شریف زاده، نگارگری در دوره ایلخانی گسترش بیشتری می یابد.

او می گوید: نگارگری در دوره ایلخانی (مغول) تأثیر بسیاری از نقاشی چینی می پذیرد و تلفیقی ایرانی-چینی می یابد؛ البته هر چه جلوتر می رویم تأثیر نقاشی چینی کمتر می شود و قدرت نگارگری ایرانی بیشتر می شود. نگارگری کتاب در این دوره افزایش می یابد که می توان به معرج نامه و شاهنامه دموت اشاره کرد.

شاهنامه دموت

طنز روزگار است که شاهنامه فردوسی با تصحیح حمدالله مستوفی در دوره ایلخانی به نام دزد فرانسوی اش مشهور شود؛ شاهنامه دموت. شاهنامه دموت، نسخهٔ مصور شاهنامه است که کهن ترین نسخه از این نوع شناخته می شود. این نسخه در کتابخانهٔ کاخ گلستان نگهداری می شد. در آشفتگی دورهٔ محمدعلی شاه قاجار به دست یکی از عتیقه بازان پاریس به نام دموت از کتابخانهٔ سلطنتی ایران دزدیده و به خارج از ایران برده شد.

دموت نسخهٔ کامل را به موزهٔ هنری متروپولیتن عرضه می کند، ولی آن موزه شاهنامه را نپذیرفت. او برگ های تصویردار آن را جدا کرد، فروخت و بقیهٔ اوراق را گم کرد.

شریف زاده می گوید: یک برگ آن در موزه رضا عباسی واقع شده است. متروپولیتن، مجموعه های خصوصی لندن و امریکا هم محل نگهداری برگ برگی از این شاهنامه است. کارشناسان رد 94 برگ آن را در موزه های ملی و خصوصی سراسر جهان زده اند. آن ها احتمال می دهند 120 برگ باشد.

به گفته شریف زاده، نقاشان زیادی در دوره ایلخانی فعالیت می کنند. او احمد موسی را از مهم ترین هنرمندان این دوره می داند. در زمان چیرگی مغول ها برسرزمین ایران، احمد موسی از اولین کسانی بود که زیبایی نقاشی چینی را درک کرد و با مشاهده و تحلیل هوشمندانه، توانست آن را با نقاشی ایرانی درهم بیامیزد.

مقایسه آثار پیش از احمد موسی با آثار منسوب به او، همچون کلیله و دمنه و معراج نامه، نشان می دهد که در نگارگری های احمد موسی انقلابی عظیم رخ داده که دوست محمد گواشانی مینیاتوریست صفوی، آن را پرده گشایی از چهره تصویر دانسته است.

مکتب تیموری

مکتب احمد موسی تا عصر صفویان ادامه داشت. او کارهایش را به سبک کار های یوآن، نگارگر چینی، نزدیک می کرد. شریف زاده اعتقاد دارد احمد موسی در شکل گیری مکتب ایلخانی و انتقال آن به دوره تیموری نقش بسیاری دارد. تیموری به ایران حمله می کند و هنرمندان را در سمرقند گردهم می آورد.

به گفته شریف زاده بعد از تیمور پسرش شاهرخ شاه و نوه اش بایسنقر در شکل گیری مکتب تیموری (هرات) نقش ویژه دارند. شاهنامه بایسنقر یکی از مشهورترین آثار این دوره است. این شاهنامه در فهرست جهانی یونسکو ثبت است و در کاخ گلستان نگهداری می شود. شریف زاده، خمسه نظامی را از دیگر کتب مهم این دوره می داند.

خمسه نظامی (بایسنقری) در موزه ملک در فهرست جهانی یونسکو واقع شده است. او می گوید: کتاب زیادی در این دوره نگارگری می شود و هنرمندانی مثل کمال الدین بهزاد هراتی ظهور می کنند.

مکتب تبریز

تیموری ها از صفویان شکست می خورند. تبریز پایتخت می شود. هنرمندان در تبریز جمع می شوند تا مکتب تبریز با حمایت شاه عباس صفوی شکل بگیرد. شریف زاده می گوید: در این دوره هنرمندان بسیاری داریم و آثار متعددی از آن ها به جا مانده است.

یکی از مهم ترین آثار دوره صفوی، شاهنامه شاه طهماسب است. شاه اسماعیل دستور مصورسازی آن را می دهد و کار کتاب در زمان شاه طهماسب به سرانجام می رسد. تعدادی از اوراق این شاهنامه در موزه هنر های معاصر نگه داری می شود. یک دلال عتیقه به نام هوتون امریکایی این شاهنامه را خریداری و صفحات مصور آن را برگ برگ می کند و به موزه های مترو پولیتن و... می فروشد.

شریف زاده می گوید: پس از انقلاب، حسن حبیبی سیاستمدار و وزیر در دولت های مختلف و مهدی حجت از بنیانگذاران سازمان میراث فرهنگی دو تا از نقاشی های موزه معاصر که شامل تصاویر برهنه بود را با دو برگ از شاهنامه طهماسب معاوضه می کنند.

این برگ ها در اختیار شخصی امریکایی به نام رد کونیک بود. شریف زاده سلطان محمد را یکی مشهورترین نقاشان مکتب تبریز می داند. به گفته وی، در این دوره نگارگری ایران روی عثمانی و هندوستان تأثیر می گذارد. نقاشان ایرانی به دربار بادریان هند و عثمانی می فرایند. مکتب هند و ایرانی در این دوره به وجود می آید.

مکتب قزوین

صفوی ها پایتخت را به قزوین انتقال می دهند و مکتب نگارگری قزوین شکل می گیرد. شریف زاده نگارگری کتاب هفت اورنگ جامی، گلستان و بوستان سعدی را از مهم ترین آثار این دوره می خواند. صفوی ها اصفهان را به پایتختی انتخاب می کنند، هنرمندان را به نصف جهان می آورند و مکتب اصفهان شکل می گیرد.

رضا عباسی مشهورترین هنرمند این مکتب است. شریف زاده می گوید: در مکتب اصفهان موضوعات روزمره، چون تصویر یک چوپان یا شاهزاده وارد نگارگری می شود. طبیعت مورد توجه قرار می گیرد و شیوه گل و مرغ توسط شفیع عباسی پسر رضا عباسی خلق می شود. سقوط صفوی به انقطاع نگارگری از دوره های پیشین منجر می شود. هرج و مرج تاریخی تا ظهور نادرشاه در نگارگری خلل ایجاد می کند.

این هنر در دوره زندیه و قاجار گسترش می یابد و به دوره معاصر می رسد. هنرمندان برجسته این دوره، چون محمود فرشچیان، مجید مهرگان، اردشیر مجرد پاکستانی، مهین افشار پور، محمدباقر آقامیری و... به عنوان گنجینه زنده بشریت در یونسکو ثبت می شوند.

پفراینده مشترک نگارگری

پفراینده جهانی نگارگری به نام ایران، ازبکستان، آذربایجان و ترکیه در یونسکو ثبت شد. ایران از هندوستان هم دعوت کرد به این پفراینده الحاق شود. افغانستان هم معترض است چرا نامش در این پفراینده مشترک نیست. همه این کشور ها در حوزه جغرافیایی و بستر ایران فرهنگی قرار دارند.

اما نگارگری در جغرافیای سیاسی امروز آن ها در دوره اسلام شکل می گیرد آن هم تحت تأثیر مستقیم ایران امروز. ارمنستان هم می تواند به این پفراینده با مرکزیت ایران الحاق شود. شریف زاده، اما ثبت جهانی نگارگری را کافی نمی داند. او خواستار بازگرداندن خانه بهزاد نقاش و آبکار برای تشکیل کلاس های آموزش نگارگری می شود.

پرهام جان فشان مدیر میراث فرهنگی تهران قول داده خانه کلارا آبکار را به جایی برای آموزش نگارگری تبدیل کند. شریف زاده اعتقاد دارد باید موزه ای به نگارگری اختصاص یابد، آثار شاخص هنرمندان از خانه ها خارج شود و در معرض نمایش قرار بگیرد. او می پرسد: چرا اصفهان یک موزه برای نگارگری ندارد؟

روزنامه ایران